Remont maszyny, zwłaszcza starszej, wiąże się często (zwykle?) ze zmianą systemu sterowania, czyli — praktycznie — zastąpieniem starych szaf sterowniczych nowymi. Jak się ma taka modernizacja do oznakowania CE, deklaracji zgodności i wymagań zasadniczych?

Z pomocą i radą przychodzi DGUV,¹ które w 2017 r. opublikowało dokument pt. „Informacja DGUV. Szafy sterownicze w maszynach/zakładach. Zamówienia od firm zewnętrznych” (DGUV-Information. Schaltschränke in Maschinen/Anlagen. Beschaffung bei Fremdunternehmen).

Informacje o dokumencie zawdzięczam zaprzyjaźnionej firmie SAFCON. Oto jego pełny tekst w tłumaczeniu wykonanym z pomocą ChatGPT. Poniżej↡ — polemika.

Tyle Niemcy. Co to ma wspólnego z rzeczywistością? Spróbujmy uporządkować temat, zaczynając od podstawowych pytań.

Czy szafa jest maszyną?

Szafa grająca — zapewne tak, choć można się spierać. Szafa grająca ma oczywiście połączone, ruchome części oraz napęd, ale czy ma „konkretne zastosowanie”? Jeśli przez zastosowanie rozumiemy „wytwarzanie czegoś”, można by stwierdzić, że szafa grająca niczego nie wytwarza poza falami dźwiękowymi. Jeśli natomiast uznamy, że właśnie te dźwięki są „zastosowaniem” (czemu trudno odmówić racji), to kur na wieży (którego konkretnym zastosowaniem jest generowanie optycznej informacji o kierunku wiatru) również awansuje do statusu maszyny.

Ale szafa sterownicza to po prostu obudowa, w której mieści się aparatura, rozmaite wyposażenie elektryczne (wyłączniki, transformatory), czasem układy chłodzenia. Idąc tropem wspomnianego kura, tu też można znaleźć ruchome elementy, np. napędzane elektromagnesami styki w (nomen omen) stycznikach. Z dużą dozą pewności możemy przyjąć, że nie o takie ruchy chodziło autorom dyrektywy maszynowej. Szafa sterownicza nie jest maszyną w sensie definicji z art. 2 lit. a dyrektywy maszynowej³ (DM).

a) „maszyna” oznacza:

• zespół, wyposażony lub przeznaczony do wyposażenia w mechanizm napędowy inny niż bezpośrednio wykorzystujący siłę mięśni ludzkich lub zwierzęcych, składający się ze sprzężonych części lub elementów, z których przynajmniej jedna wykonuje ruch, połączonych w całość mającą konkretne zastosowanie,
• zespół określony w tiret pierwsze, jedynie z pominięciem elementów przeznaczonych do jego podłączenia w miejscu pracy lub do podłączenia do źródeł energii i napędu,
• zespół określony w tiret pierwsze i drugie, gotowy do zainstalowania i zdolny do funkcjonowania w danym stanie jedynie w przypadku gdy jest zamontowany na środkach transportu lub zainstalowany w jakimś budynku lub na konstrukcji,
• zespoły maszyn określone w tiret pierwsze, drugie i trzecie lub maszyny nieukończone określone w lit. g), które w celu osiągnięcia określonego efektu końcowego, zostały zestawione i są sterowane w taki sposób, że działają jako zintegrowana całość,
• zespół sprzężonych części lub elementów, z których przynajmniej jedna wykonuje ruch, połączonych w całość, przeznaczony do podnoszenia ładunków, a którego jedynym źródłem mocy jest bezpośrednie wykorzystanie siły ludzkich mięśni,

dyrektywa 2006/42/WE art. 2 lit. a

Skoro tak, to aparatura sterownicza nie może być również „maszyną nieukończoną”, co zresztą zauważyli autorzy Informacji.

NB. DM wprost wyłącza ze swego zakresu aparaturę sterowniczą (art. 1 ust. 2 tiret 5), ale elektryczne elementy bezpieczeństwa (definicja niżej) jednak w ten zakres wchodzą, więc mamy tu sytuację „za a nawet przeciw”.

eppur si muove

Pomimo to, Informacja najwyraźniej traktuje szafy elektryczne jako „maszynę w sensie szerokim” (art. 2 akapit 1 DM). Autorzy, wychodząc od stwierdzenia, że „szafy sterownicze (…) nie podlegają zakresowi dyrektywy maszynowej”, dochodzą do konkluzji, że… jednak podlegają, jeśli realizują funkcje bezpieczeństwa, bo wtedy szafa staje się „elementem bezpieczeństwa”.

c) „element bezpieczeństwa” oznacza element:

• który służy do spełnienia funkcji bezpieczeństwa, oraz
• który jest wprowadzany do obrotu niezależnie, oraz
• którego uszkodzenie lub nieprawidłowe działanie zagraża bezpieczeństwu osób, oraz
• który nie jest niezbędny do działania maszyny lub który można zastąpić zwykłymi elementami tak, aby maszyna mogła działać.

Orientacyjny wykaz elementów bezpieczeństwa jest zawarty w załączniku V, który może być uaktualniany zgodnie z art.8 ust. 1 lit a);

dyrektywa 2006/42/WE art. 2 lit. c

Założyliśmy, że szafa służy do spełniania funkcji bezpieczeństwa. Tiret trzecie też nie budzi wątpliwości — w przeciwieństwie do całej reszty.

szafa nie jest produktem

Po pierwsze, wprowadzenie do obrotu, czyli „udostępnienie (…) z zamiarem jej dystrybucji lub użytkowania, za wynagrodzeniem lub bezpłatnie” (DM 2.h). Modernizacja sterowania maszyny nie jest produktem, lecz usługą. Nie kupuje się systemu sterowania tak, jak kupuje się tokarkę czy telewizor („poproszę dwie sztuki szafy R2D2, jedną z montażem do frezarki Skywalker, druga na magazyn jako część zamienna”). Zamawiając „nową szafę” nie mamy na myśli podłączenia do niej starej maszyny, ale wprowadzenie w tej maszynie zmian. Nie powstaje zatem nowy produkt, jedynie stary produkt (maszyna) jest odnawiany.

Z pomocą przychodzi nam najnowsze rozporządzenie UE 1230/2023 ws. maszyn.⁴ Rozporządzenie nie weszło jeszcze w pełni w życie (wejdzie w 2027 r.), ale — ponieważ jest następcą dyrektywy maszynowej — możemy posiłkować się nim do zrozumienia obecnych przepisów. Rozporządzenie definiuje granicę⁵ pomiędzy modyfikacją maszyny a utworzeniem nowej maszyny na bazie starej, nazywając to „istotną modyfikacją”.

16) „istotna modyfikacja” oznacza zmianę maszyny lub produktu powiązanego dokonaną w sposób fizyczny lub cyfrowy po ich wprowadzeniu do obrotu lub oddaniu do użytku, która nie została przewidziana ani zaplanowana przez producenta i która wpływa na bezpieczeństwo maszyny lub produktu powiązanego, tworząc nowe zagrożenie lub zwiększając istniejące ryzyko, co wymaga:

a) dodania do tej maszyny lub produktu powiązanego osłon lub urządzeń ochronnych, których działanie wymaga modyfikacji istniejącego systemu związanego z bezpieczeństwem; lub

b) zastosowania dodatkowych środków ochronnych w celu zapewnienia stateczności lub wytrzymałości mechanicznej tej maszyny lub produktu powiązanego;

rozporządzenie UE 1230/2023 art.3 pkt 16

Jest oczywiste, że nowego systemu sterowania nie tworzy się po to, by zwiększać ryzyko. Także tu znajdujemy więc potwierdzenie, że modernizacja układu sterowania nie jest budową nowego produktu.

bez szafy ani rusz!

Po drugie (jak zauważył Marcin Trylski, SAFCON), bez systemu sterowania maszyna pracować nie będzie, więc cecha „nie jest niezbędny” odpada. Czy da się go „zastąpić zwykłym elementem”? Tu musielibyśmy prowadzić długie dywagacje nt. „zwykłej szafy”. Można sobie wyobrazić system sterowania pozbawiony wszelkich funkcji bezpieczeństwa, tzn. sama technologia — ale czy to jest „zwykłe”, skoro nikt takich rzeczy nie buduje, a funkcje technologiczne i bezpieczeństwa często są wykonywane przez ten sam sterownik?

exempla trahunt

W uzupełnieniu definicji elementu bezpieczeństwa prawodawca przedstawia przykłady, by czytający definicję mogli zachować kontakt z rzeczywistością. Wykaz (DM zał. V) — zwróćmy uwagę — nie nazywa się „przykładowym” lecz „orientacyjnym” (ang. „indicative„), czyli ma wskazać, w jaki sposób rozumieć definicję.

Ponieważ lista jest otwarta (produkt może być elementem bezpieczeństwa, nawet jeśli nie ma go na liście), przytoczmy jej wersję z rozporządzenia 1230/2023, która zawiera kilka dodatkowych pozycji (18–20).

ZAŁĄCZNIK II
ORIENTACYJNY WYKAZ ELEMENTÓW BEZPIECZEŃSTWA

1. Osłony odłączalnych urządzeń do mechanicznego przenoszenia napędu.
2. Urządzenia ochronne przeznaczone do wykrywania obecności osób.
3. Napędzane mechanicznie ruchome osłony blokujące przeznaczone do zastosowania jako techniczny środek ochronny w maszynach, o których mowa w pkt 9, 10 i 11 załącznika I część B.⁶
4. Układy logiczne zapewniające funkcje bezpieczeństwa.
5. Zawory z dodatkowymi środkami do wykrywania uszkodzeń, przeznaczone do sterowania niebezpiecznymi ruchami maszyny.
6. Instalacje wyciągowe przeznaczone do usuwania zanieczyszczeń emitowanych przez maszyny.
7. Osłony i urządzenia ochronne zaprojektowane w celu ochrony osób przed częściami ruchomymi w strefie roboczej maszyny.
8. Urządzenia monitorujące do kontroli obciążenia i przemieszczania w maszynach podnoszących.
9. Systemy ograniczające służące do utrzymania osób w siedziskach.
10. Urządzenia do zatrzymania awaryjnego.
11. Układy do rozładowywania ładunków elektrostatycznych zapobiegające gromadzeniu się potencjalnie niebezpiecznych ładunków elektrostatycznych.
12. Ograniczniki energii i urządzenia nadmiarowe, o których mowa w załączniku III sekcje 1.5.7, 3.4.7 i 4.1.2.6.
13. Układy i urządzenia ograniczające emisję hałasu i drgań.
14. Konstrukcje chroniące przed skutkami przewrócenia (ROPS).
15. Konstrukcje chroniące przed spadającymi przedmiotami (FOPS).
16. Urządzenia oburęcznego sterowania.
17. Następujące elementy składowe maszyn zaprojektowanych do podnoszenia lub opuszczania osób pomiędzy różnymi przystankami:
    a) urządzenia ryglujące drzwi przystankowe;
    b) urządzenia chroniące jednostkę przenoszącą ładunek przed opadnięciem lub niekontrolowanym ruchem w górę;
    c) ograniczniki prędkości;
    d) zderzaki z akumulacją energii, z charakterystyką nieliniową lub z tłumieniem ruchu powrotnego;
    e) zderzaki rozpraszające energię;
    f) urządzenia zabezpieczające zainstalowane na siłownikach hydraulicznych układów napędowych i stosowane do zapobiegania spadkom;
    g) łączniki bezpieczeństwa zawierające elementy elektroniczne.
18. Oprogramowanie zapewniające funkcje bezpieczeństwa.
19. Elementy bezpieczeństwa o całkowicie lub częściowo samozmieniającym się zachowaniu z wykorzystaniem uczenia maszynowego, które zapewniają funkcje bezpieczeństwa.
20. Systemy filtracji przeznaczone do wbudowania w kabiny maszyn w celu ochrony operatorów lub innych osób przed materiałami i substancjami niebezpiecznymi, w tym środkami ochrony roślin, oraz filtry do takich systemów filtracji.

rozporządzenie UE 1230/2023 zał. II

Są to wszystko elementy typowe, które można stosować w różnych maszynach. Szczególnie interesujące dla niniejszych rozważań jest oprogramowanie (poz. 18). Nie „system informatyczny” (co jakoś obejmowałoby szafy), ale właśnie sam soft. Nie ma natomiast na liście „systemu sterowania”, choć od opublikowania Informacji do uchwalenia rozporządzenia minęło kilka lat, a DGUV raczej nie jest podmiotem, który w pracach legislacyjnych UE byłby ignorowany.

wnioski

Omawiana Informacja dokonuje nieuprawnionego (tj. błędnego!) rozszerzenia definicji elementu bezpieczeństwa. Umieszczanie znaku CE (i tworzenie odpowiednich deklaracji) na elementach dodanych do maszyny w ramach jej modernizacji (o ile nie powstała nowa maszyna) nie znajduje uzasadnienia w przepisach — tzn. postępowanie takie jest bezprawne.

NB. Szczere wyrazy współczucia dla realizujących projekty po drugiej stronie Odry. 🙃

Image by Bruno from Pixabay

﹏﹏﹏

Deutsche Gesetzliche Unfallversicherung, Niemieckie Ustawowe Ubezpieczenie Wypadkowe[⤣]

Bundesanstalt für Arbeitsschutz und Arbeitsmedizin, Federalny Instytut Ochrony Pracy i Medycyny Pracy[⤣]

dyrektywa 2006/42/WE ws. maszyn[⤣]

dodajmy na usprawiedliwienie autorów instrukcji, że w 2017 roku o rozporządzeniu jeszcze nie było mowy[⤣]

nieokreśloną dotychczas i będące przedmiotem fantastycznych interpretacji[⤣]

prasy i wtryskarki[⤣]